Zaadvaste rassen in de biologische en biodynamische landbouw

De sleutel tot een veerkrachtig voedselsysteem

Wat we aan groenten eten, begint bij zaad. En juist dat zaad ligt steeds vaker in handen van een paar grote, internationale bedrijven. Zij leveren hybride zaden die niet door boeren zelf vermeerderd mogen worden. Zo raakt de landbouw afhankelijk en verdwijnt er diversiteit van ons bord. Tegelijkertijd staat de natuurlijkheid van ons voedsel nóg meer onder druk, nu de EU gentech (genetische manipulatie) wil dereguleren. Odin kiest bewust voor een ander pad: zaadvaste rassen. Geen alternatief, maar een noodzakelijke stap naar een eerlijker, gezonder en veerkrachtiger voedselsysteem. Odin staat voor voeding die zo natuurlijk mogelijk tot stand komt, vanaf het zaadje in de grond.

[foto boekweit]

Het probleem met F1-hybride gewassen

In de supermarkt liggen vooral groenten die afkomstig zijn van F1-hybride rassen. Deze worden kunstmatig geproduceerd door inteeltlijnen te kruisen, waardoor ze uniform groeien, maar zichzelf niet goed kunnen voortplanten. Dit heeft grote nadelen:

Boeren kunnen en mogen het zaad van deze planten niet gebruiken om het zelf weer uit te zaaien. Hierdoor moeten ze elk jaar opnieuw zaden kopen.
Minder genetische variatie, waardoor gewassen kwetsbaarder voor ziekten en plagen zijn.
De focus ligt op uiterlijk en opbrengst, niet op smaak of voedingswaarde.
Dit beperkt niet alleen de diversiteit op onze akkers, maar ook de variatie op ons bord.

Wat is een zaadvast ras?

Op de Odin boerderij De Beersche Hoeve pakken we het anders aan. De groenterassen die De Beersche Hoeve teelt en ontwikkelt zijn niet alleen vrij, maar ook zaadvast. Dat wil zeggen dat uit het zaad van deze rassen planten groeien met dezelfde eigenschappen als de ouders, maar met kleine variaties. Net als in de natuur. Tuinders die de zaden kopen van deze rassen, kunnen uit de groenten die daaruit groeien zelf weer nieuw zaad oogsten. Ze kunnen daarbij selecteren op de eigenschappen die het beste passen bij hun omstandigheden. Zo helpen we tuinders om onafhankelijk te worden van de multinationals en zorgen we er voor dat zaden beschikbaar blijven voor iedereen.

Waarom Odin kiest voor zaadvaste rassen

Odin wil de teelt en beschikbaarheid van zaadvaste groenten actief stimuleren. Dat doen we samen met biologische veredelaars, boeren en partners. Op onze eigen biodynamische boerderij De Beersche Hoeve werken we aan de ontwikkeling van nieuwe zaadvaste rassen, zoals wortel, biet en pompoen. Deze groenten zijn vrij van patenten, vrij van gentech en vrij veredelbaar. Zo bouwen we aan een robuust landbouwsysteem dat in balans is met natuur en mens.

De voordelen van zaadvaste rassen

Zaadvaste groenten hebben vaak een betere smaak, hogere voedingswaarde en passen zich aan aan het veranderende klimaat. Door de genetische diversiteit binnen het ras zijn ze minder kwetsbaar voor ziekten en plagen. Boeren kunnen opnieuw zaad winnen en daarmee hun teelt verduurzamen. Bovendien dragen deze rassen bij aan voedselsoevereiniteit: controle over zaden blijft bij boeren, tuinders en veredelaars en niet bij een handvol multinationals.

Hoe worden zaadvaste rassen ontwikkeld?

Zaadvaste rassen worden volgens natuurlijke principes veredeld. Door zorgvuldige selectie en kruising binnen een populatie ontstaan robuuste, sterke rassen. Dit proces duurt langer dan het ontwikkelen van hybride rassen, maar levert vitale en smaakvolle gewassen op.

Odin maakt werk van zaadvast

We willen de komende jaren voor steeds meer groenten volledig overstappen op zaadvaste rassen, te beginnen met bieten, wortelen en pompoenen. Dat vraagt iets van onze telers én van onze inkoop. Maar het kan en het moet. Want alleen zo bouwen we aan een voedselketen die onafhankelijk is van patenten en industriebelangen. Zaadvaste gewassen herken je in onze winkels aan het volgende logo:

[wortel logo]

Zelf in actie voor zaadvast?

Wil jij bijdragen aan een toekomst met meer biodiversiteit en onafhankelijkheid in de landbouw? Dit kun je doen:

Kies voor zaadvaste en biologische groenten in plaats van standaard F1-hybride groenten. Je kunt die herkennen aan dit logo.
Steun de ontwikkeling van zaadvaste rassen via fonds New Definitions.
Word vriend van De Beersche Hoeve.
Doe mee aan onze toekomstige smaakpanels en help bepalen welke rassen de toekomst hebben.

Alleen samen kunnen we de beweging naar natuurlijker, eerlijker voedsel versnellen.

Proef het verschil!

We organiseren regelmatig smaakproeven in Odin-winkels. Hier kun je zaadvaste groenten proeven en jouw mening geven. De resultaten helpen ons bij het selecteren van de beste rassen voor de toekomst. Hou onze website in de gaten voor de volgende proeverij.

De meest gestelde vragen over zaadvaste rassen op een rij

Hoe ontstaan zaadvaste rassen?

Zaadvaste rassen ontstaan door de klassieke manier van kruisen en selecteren. Na meerdere generaties (meestal 5 tot 6) wordt het ras stabiel en behouden de nakomelingen vrijwel dezelfde eigenschappen als de moederplanten. Telers kunnen zelf zaden winnen en opnieuw uitzaaien en ook rassen zelf verder veredelen.

Wat zijn F1-hybride rassen?

F1-hybride rassen zijn het resultaat van een complex veredelingsproces waarbij inteelt en kruisingen worden gecombineerd. De eerste generatie (F1) is zeer uniform en vaak krachtig, maar de zaden van deze planten leveren in de volgende generatie (F2) niet dezelfde eigenschappen op. Hierdoor moeten telers elk seizoen nieuw zaad kopen. En als ze er mee zouden kunnen veredelen, dan mag dat vaak niet vanwege patenten.

[foto]

Schematische weergave van het maken van een zaadvast ras (links) en een F1-hybride ras (rechts) (naar M. Haring)

Wat zijn de voor- en nadelen van zaadvaste rassen?

Voordelen:

Er is een natuurlijke genetische variatie, waardoor planten zich sneller aanpassen aan ziektes.
Telers kunnen hun eigen zaden winnen en vermeerderen, wat hen onafhankelijk maakt van zaadbedrijven.
De planten kunnen zich aanpassen aan veranderende omstandigheden zoals klimaatverandering.
Rassen kunnen verder ontwikkeld worden door selectie op specifieke kenmerken.

Nadelen:

De opbrengst kan minder uniform zijn dan bij F1-hybride rassen.
Het behouden van de gewenste eigenschappen vereist selectie door de teler.
Voor veredelaars levert de nateelt geen inkomsten op, waardoor nieuwe financieringsmodellen nodig zijn.

Wat zijn de voor- en nadelen van F1-hybride rassen?

Voordelen:

Grote uniformiteit: alle planten rijpen tegelijk, wat handig is voor machinale oogst.
Vaak een hogere opbrengst door extra groeikracht (‘heterosis’).
Voldoen aan de hoge eisen van de markt door hun consistente vorm en grootte.

Nadelen:

Telers kunnen geen eigen zaden winnen, wat leidt tot afhankelijkheid van zaadbedrijven.
F1-hybride zaad is duurder.
Het productieproces is complex en vereist soms ingrijpende technieken zoals mannelijke steriliteit.

Zijn hybride rassen toegestaan in de biologische landbouw?

Ja, in Nederland zijn hybride rassen toegestaan, mits het zaad onder biologische omstandigheden wordt geproduceerd. Vanaf 2036 mag alleen biologisch vermeerderd zaad worden gebruikt in de biologische landbouw.

Zijn hybride rassen toegestaan in de biodynamische landbouw?

Biodynamische landbouw geeft de voorkeur aan zaadvaste rassen, omdat die beter passen bij de principes van natuurlijke veredeling en bedrijfsindividualiteit. Hybride rassen worden gedoogd, maar rassen die zijn ontwikkeld met protoplastfusie (PPF) zijn niet toegestaan.

Hybride rassen in de biologische landbouw

In Nederland zijn alle hybride rassen toegestaan. Bij sommige gewassen moet het zaad onder biologische teeltomstandigheden geproduceerd worden. Hiervoor is specifieke regelgeving ontwikkeld die te vinden is op de website biodatabase.nl. Een andere vraag is of hybride rassen wenselijk zijn. Er zijn ook hybride rassen waarvan de ouderlijnen te verzwakt zijn door de inteelt en alleen in een gangbare teelt met bestrijdingsmiddelen goed zaad kunnen leveren; dergelijk rassen zijn dus niet gewenst in de biologische landbouw maar nog wel toegestaan. Tot 2036 is er een uitfaseringsfase. Vanaf dan mag alleen zaaizaad dat biologisch vermeerderd is, gebruikt worden in de biologische landbouw.

Hybride rassen in de biodynamische landbouw

Biodynamische landbouw is een specifieke stroming binnen de biologische landbouw met eigen visie en aanvullende regels bovenop die van de biologische landbouw. Voor de biodynamische landbouw is het ontwikkelen van een zaadvast ras de meest natuurlijke manier van veredelen. Je gebruikt namelijk geen kunstgrepen, zoals het intelen bij plantensoorten die van nature kruisbestuivers zijn. Met het vermeerderen van eigen zaaizaad neemt bovendien de bedrijfsindividualiteit toe. Immers, door herhaald zaad te produceren kan een teler een ras aanpassen aan het eigen bedrijf. Hij of zij doet dat door in de nakomelingen van het zaad steeds bepaalde planttypen te selecteren die het beste passen bij het bedrijf en de lokale omstandigheden. Ook het feit dat een zaadvast ras steeds in staat is een vitale volgende generatie voort te brengen sluit aan bij de biodynamische visie. De biodynamische landbouw streeft naar zoveel mogelijk zaadvaste rassen maar als het niet voor handen is, wordt een hybride alternatief gedoogd. Echter, F1-hybride rassen die met behulp van protoplastfusie zijn ontwikkeld zijn niet toegestaan.

Protoplastfusie (PPF) hybride rassen

Veredelaars wensen volledige mannelijk steriliteit en proberen die eigenschap vanuit een andere (niet kruisbare, maar toch enigszins verwante) plantensoort kunstmatig in te brengen. Bij protoplastenfusie wordt eerst de celwand opgelost door een enzymbehandeling zodat vervolgens de protoplasten (de cellen zonder celwand) met elektrische stimuli gefuseerd kunnen worden en tevens de mitochondria gecombineerd worden, waardoor de cytoplasmatisch mannelijke steriliteit (CMS) overgebracht wordt van de ene soort naar de andere soort. Bij kool is vanuit de radijs via protoplastfusie (en dus op onnatuurlijke wijze) CMS ingebracht, en bij witlof vanuit de zonnebloem. Bij beide gewassen ontstaat hiermee volledige mannelijke steriliteit. Dergelijke PPF-hybride rassen kunnen daardoor geen zaad zetten. Dit betekent een goede bescherming voor de veredelaar van een dergelijk ras, maar andere veredelaars kunnen niet met een dergelijk ras verder veredelen. Uitwisseling van diversiteit is echter essentieel voor plantenveredeling.

Protoplastfusie (PPF) in de biologische landbouw

PPF-technieken zijn toegestaan binnen de biologische landbouw. Het heeft te maken met internationale definities, wetgeving en verwijzingen. De korte uitleg is dat protoplastfusie een vorm van genetische modificatie is die juridisch uitgezonderd is. Voor meerdere landen is dit een reden om aanvullende regels op te stellen voor het verbieden van het gebruik van PPF-hybride rassen, die met behulp van deze technieken zijn verkregen. Een aantal marktpartijen, zoals Demeter, Bioland en Naturland, hebben het gebruik van rassen die gemaakt zijn met protoplastfusie verboden.

PPF-hybride van kool en witlof

Niet elke zaadfirma vermeldt welke PPF-rassen op basis van protoplastfusie zijn ontwikkeld. Zaadbedrijven die actief zijn in de biologische sector houden bewust rekening met de bezwaren tegen protoplastfusie en brengen in het geval van witlof en koolgewassen alleen zaad op de markt dat is ontwikkeld op basis van zelfincompatibiliteit, de zogenaamde SI-rassen. Dat neemt niet weg dat er nog maar weinig geschikte SI witlofrassen op de markt zijn en er zijn geen zaadbedrijven die investeren in de ontwikkeling van nieuwe SI witlofrassen. Bij kool worden nog wel wat SI-rassen ontwikkeld, met name door Bejo en Enza/Vitalis. Maar het is duidelijk dat er moet worden geïnvesteerd in de veredeling van nieuwe biologische zaadvaste rassen.

Wat is de rol van zaadvaste rassen in onafhankelijkheid, voedselkwaliteit en diversiteit?

Zaadvaste rassen bieden telers de mogelijkheid om rassen zelf in stand te houden, zolang er geen kwekersrecht of patent op rust. Deze rassen kunnen ook gebruikt worden voor verdere veredeling, wat de diversiteit aan rassen en gewastypen vergroot. De variëteit aan koolsoorten is bijvoorbeeld het resultaat van de inspanningen van boerenveredelaars.

Hoewel de landbouw traditioneel gericht is op kwantiteit, draagt het veredelen van rassen met betere smaak vaak bij aan betere voedselkwaliteit. Rassen met meer smaak bevatten meestal minder water, wat voor veel consumenten een belangrijke reden is om biologische producten te kopen.

Zaadvaste rassen zorgen voor een grotere genetische diversiteit en kunnen de voedselzekerheid in de toekomst ondersteunen, omdat ze door andere veredelaars gebruikt mogen worden en de kosten van veredelen en zaadproductie laag blijven.

Welke rol speelt de voedselketen bij zaadvaste rassen?

Zaadvaste rassen zijn vaak minder uniform dan F1-hybride rassen. Dat vereist acceptatie van de handel, die gewend is om producten te beoordelen op uniformiteit. De korte keten kan echter profiteren van de grotere diversiteit van zaadvaste rassen, bijvoorbeeld doordat het oogstvenster langer is dan bij F1-hybriden. Als de voedselkwaliteit verbetert, zou de keten meer moeten focussen op kwaliteit in plaats van op kwantiteit.

Hoe ziet de toekomst van (biologische en biodynamische) zaadvaste rassen eruit?

Er is potentieel voor even hoge opbrengsten als F1-hybride rassen, mits er voldoende veredelingsinspanningen worden gedaan.
De diversiteit in zaadvaste rassen biedt voordelen zoals betere aanpassing aan bodem- en klimaatomstandigheden.
Vanaf 2070 mogen in de biologische landbouw alleen biologisch en biodynamisch veredelde rassen worden gebruikt.
De deregulering van gentech (GMO) maakt een onafhankelijke zaadvaste veredeling nog belangrijker

Gezien de ontwikkelingen in de maatschappij zijn biologisch en biodynamische zaadvaste rassen heel belangrijk. Zij moeten voldoen aan de volgende voorwaarden:

Selectie vindt plaats in het veld
Goed kunnen samenwerken met de bodem
Een zekere mate van diversiteit en daarmee een goed aanpassingsvermogen
Geen gebruik van lab-technieken op cel en DNA niveau
Vrij van patenten
Door iedereen te vermeerderen zijn en dus zichzelf kunnen reproduceren
Een goede smaak en voedingskwaliteit.

Rassen die aan deze voorwaarden voldoen kunnen het keurmerk Bioverita krijgen, dat ontwikkeld is in Zwitserland. De producten/levensmiddelen die met deze rassen geproduceerd worden, kunnen ook het Bioverita-label krijgen, waardoor het voor de consument duidelijker is dat het producten zijn van biologische en biodynamische zaadvaste rassen.

Over Odin